الگویی جهت تامین مالی وقف با استفاده از اوراق بهادار اسلامی (صکوک)

با الغای بهره در اقتصاد اسلامی استفاده از ابزارهای مبتنی بر بهره نظیر اوراق قرضه به طور طبیعی کاربرد ندارد.

بنابراین کشورهای مسلمان باید بدنبال سایر ابزارهای جایگزین جهت تامین مالی، پوشش ریسک یا اجرای سیاست های پولی باشند. امروزه روش و نحوه تامین مالی شرکت ها و نهادهای مختلف در کانون توجه کشورهای اسلامی و خصوصا نهادهایی همچون اوقاف قرار گرفته است.

یکی از مهمترین روش های تامین مالی چنین موسساتی استفاده از ابزارهای مالی اسلامی است. در طراحی هر ابزار مالی اسلامی باید به ابعاد طراحی مالی، فقهی، حقوقی، مدیریت ریسک، اقتصادی، حسابداری و مالیاتی توجه نمود. اوراق مشارکت یکی از متداولترین ابزارهای مالی اسلامی است که در کشورهای اسلامی و خصوصا ایران مورد استفاده قرار می گیرد.

در این مقاله ضمن معرفی صکوک و ابزراهای مالی اسلامی، به ارائه مدلی عملیاتی (طراحی مالی) اوراق مشارکت وقف و اوراق وقف پرداخته و در ادامه به مقایسه مختصر اوراق بهادار اسلامی و اوراق بهادار در نظام مالی متعارف می پردازیم.
 

واژگان کلیدی:

صکوک، اوراق مشارکت وقفی، اوراق وقف، پوشش ریسک.

مقدمه

نیاز، در طول زندگی بشر موجب تحرک و پیشرفت انسان ها شده است. همواره تنش برای رفع یک نیاز و یا حل یک مساله و یا رد کردن یک مانع او را به سوی خلاقیت و نوآوری برای روش ها و ابزارهای جدید سوق داده است. از طرف دیگر روح برتری طلبی و آرمانی انسان همواره او را به خلق روش‌هایی برای ارتقای کارایی و بهره‌وری تحریک می‌نماید.

امروزه روش تامین مالی با نرخ بهره ثابت در نظام مالی سرمایه داری رایج است و در سطح بسیار گسترده ای از ابزارهای بدهی تامین مالی که مهمترین آن، اوراق قرضه است، استفاده می شود. استفاده از این ابزار در نظام مالی اسلامی ربوی بوده و مردود شمرده شده است(صالح آبادی، 1384: 3).

قانون اسلام (شریعت)، مسلمانان را از دریافت و پرداخت ربا منع نموده است. بنابراین در کشورهایی که جمعیت مسلمان زیادی دارند، استفاده از ابزارهای مالی متعارف مانند انواع اوراق قرضه، چندان کاربرد، کارایی و مقبولیتی ندارد.

با این حال دولت ها و شرکت های اسلامی و یا شرکت های غیر اسلامی فعال در کشورهای اسلامی که بدنبال تامین مالی و مدیریت بدهی خود هستند نیازمند یافتن جایگزین هایی مطابق با اصول اسلامی می باشند.

در سال های اخیر رشد ابزارهای مالی اسلامی که به صکوک شهرت یافته بسیار چشمگیر بوده است به گونه ای که کشورهای غربی را نیز بر آن داشته تا توجه زیادی به این حوزه داشته باشند.

به همین علت به کارگیری صکوک به عنوان ابزار فراگیر اسلامی، در کشورهای غیر اسلامی از جمله آلمان و انگلیس و در آینده‌ای نزدیک، به اذعان کارشناسان بازار سرمایه‌ی مالزی، چین و ژاپن در حال رشد است.

تا آن‌جا که بخشی از مشتریان اوراق صکوک منتشر شده را غیر مسلمانان در کشورهای غربی تشکیل می‌دهند. بر اساس آمار، تا پایان سال 2007 میلادی ارزش کل صکوک منتشر شده بالغ بر 100 میلیارد دلار عنوان شده است. کشورهای بحرین، مالزی، دبی، قطر و آلمان به عنوان پیشگامان در این زمینه شناخته شده اند (Arsalan Tarig, Dar, 2007).
 

صکوک

دایره المعارف «قاموس عام لکل فن و مطلب» در مورد واژه صکوک چنین بیان می‌کند: «صک به معنای سند و سفتجه(سفته) است و معرب واژه چک در فارسی است. اعراب این واژه (صکوک) را توسعه دادند و آن را بر کلیه انواع حوالجات و تعهدات بکار بردند.

آنها این واژه را بر کتاب به صورت عام و بر سند اقرار به مال، به صورت خاص اطلاق کردند. در عرف عرب این واژه، حواله، انواع سفته، سند و هر آنچه که تعهد یا اقراری از آن ایفاد شود را شامل می‌شود. واژه‌های صک الوکاله به معنای وکالت نامه و صک الکفاله به معنای کفالت نامه نیز در زبان عربی رواج یافته است»(نجفی،1385).

قحف (Kahf, 1997)، الگاری (Elgari, 1997) و زرقا (Zarqa, 1997)، حق و عباس (Haque & Abbas, 1999) ایده های اصلی در زمینه انتشار صکوک را ارائه نمودند. همچنین سویلم (Al-Suwailem, 2000) و الگامل (El-Gamal, 2000) به دقت عامل عدم اطمینان را در حوزه نظام مالی اسلامی مورد بررسی قرارداده اند (Arsalan Tariq & Dar, 2007: 204-206).

ایده اولیه انتشار اوراق اسلامی به دهه1980 برمی گردد. در آن زمان تلاش‌های زیادی توسط بانک های اسلامی جهت غلبه بر مساله نقدینگی صورت گرفت. در حقیقت این ایده ناشی از ایده دیگری بود که در دهه 1970 در آمریکا شکل گرفته بود.

در آن زمان افراد و سازمان‌ها به دلیل افزایش رقابت بین نهادهای مالی به دنبال روش‌های نوین تامین مالی بودند و در همین راستا تامین مالی از طریق بانک را به تامین مالی از طریق بازار سرمایه تبدیل کردند.

از طرف دیگر بانک‌ها نیز با این کار بدنبال کسب درآمد بیشتری بودند، یعنی علیرغم اینکه تامین مالی از طریق وام‌های بانکی ارزانتر بود ولی بانک‌ها به امید جایگزینی کارمزد، درآمد و بدست آوردن سهم بیشتر از بازار، خود به عنوان محرک اصلی توسعه این بازار عمل می‌کردند

. تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار به عنوان یکی از ابزار‌های جدید در عرصه تامین منابع مالی و همزمان با آن کاهش ریسک نهادهای مالی طراحی شد. با استفاده از این ابزار، نهادهای مالی و غیر مالی می‌توانستند سبدی از دارایی‌های با درآمد ثابت را فروخته و در نتیجه به منابع مالی ارزان تر و با ریسک کمتر در مقایسه با استقراض مستقیم دست یابند.

در جولای 1983، بانک مرکزی مالزی به عنوان پیشگام در این زمینه، از اوراق بهادار دولتی یا اسناد خزانه که بهره پرداخت می‌کردند استفاده نکرد و به جای آن از اوراق بدون بهره به نام گواهی سرمایه گذاری دولتی استفاده نمود.

نرخ سود این اوراق از رابطة ثابتی تبعیت نمی کرد و بیشتر متکی بر ملاحظات کیفی طرح بود. برای تعیین نرخ بازدهی، معیارهای مختلفی مانند شرایط کلان اقتصادی، نرخ تورم و نرخ بازدهی سایر اوراق بهادار مشابه مورد توجه قرار می گرفت؛

بدین ترتیب شبه ربوی بودن سود به ظاهر بر طرف می شد و افراد مسلمان اقدام به خرید این اوراق می نمودند (پهلوان و رضوی، 1386: 10).

در دهه 1990، همزمان با گسترش ساختارهای مختلف معاملات مالی توسط بانک‌های اسلامی، ایده استفاده از ابزراهای مالی اسلامی نیز تشدید شد. بدنبال آن متخصصان مالی در کنار علمای دینی اقدام به مطالعه راهکارهای مناسب نمودند.

ایدة انتشار صکوک اجاره برای نخستین بار توسط منذر قحف (Monzer kahaf) در مقالة معروف وی با عنوان "استفاده از اوراق اجاره دارایی برای پوشش شکاف بودجه" در سال 1997 مطرح شد و پس از بررسی جزییات، عملیات آن انتشار آن آغاز شد (پهلوان و رضوی، 1386: 23).

استفاده از عبارت صکوک برای ابزارهای مالی اسلامی برای نخستین بار در سال 2002 در جلسه فقهی بانک توسعه اسلامی پیشنهاد شد. بعد از آن سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی اقدام به معرفی 14 نوع صکوک سرمایه گذاری نمود.

منظور از صکوک سرمایه گذاری صکوکی است که سرمایه گذاران با خرید آن انتظار کسب انتفاع دارند. بر اساس تقسیم بندی این نهاد مالی 14 نوع صکوک سرمایه گذاری به شرح زیر وجود دارد:
1. صکوک اجاره
2. صکوک استصناع
3. صکوک مشارکت
4. صکوک مرابحه
5. صکوک سلم (سلف)
6. صکوک مضاربه
7. صکوک مزارعه
8. صکوک مساقات
9. صکوک مغارسه
10. صکوک حق الامتیاز
11. صکوک نماینده سرمایه گذاری
12. صکوک مالکیت دارایی(‌هایی) که در آینده ساخته می‌شود.
13. صکوک مالکیت منافع دارایی‌(های)موجود.
14. صکوک مالکیت منافع دارایی(‌هایی) که در آینده ساخته می‌شود.

در حالت کلی می توان صکوک را اوراق بهادار مبتنی بر دارایی (و نه با پشتوانه دارایی)، با درآمد ثابت یا متغیر، قابل معامله در بازار ثانویه و مبتنی بر اصول شریعت دانست.
 

صکوک مشارکت

یکی از مهمترین انواع صکوک معرفی شده "صکوک مشارکت" می باشد. "صکوک مشارکت" در حقیقت اوراق بهاداری است که دارنده آن به صورت مشاع، مالک بخشی از منافعی است که ناشی از اجرای یک طرح یا پروژه سرمایه گذاری است.

مدت قرارداد مشارکت مشخص است و می توان سود اوراق را در ابتدای دوره، انتهای دوره، با سررسیدهای ماهانه، فصلی یا سالانه پرداخت کرد. از آنجا که صکوک مشارکت اوراق بهاداری است که بیانگر مالکیت مشاع فرد است، می‌توان آن را در بازار ثانویه و به قیمتی که توسط عوامل بازار تعیین می‌شود، معامله کرد.

این نوع صکوک نیز همانند برخی از ابزارهای مالی در برخی از کشورهای اسلامی به مرحله اجرا رسیده و چند سالی است مورد استفاده قرار می‌گیرد. ایران و سودان از پیشگامان انتشار اینگونه اوراق بوده اند.

در ایران، قانون حاکم بر این اوراق قانون اوراق مشارکت مصوب 1376 می باشد. ماده 2 قانون اوراق مشارکت این اوراق را به صورت زیر تعریف نموده است:

"اوراق مشارکت (صکوک مشارکت) اوراق بهادار با نام یا بینامی است که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین منتشر می‏شود و به سرمایه‏ گذارانی که قصد مشارکت در طرح‏های سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی را دارند واگذار می گردد. دارندگان این اوراق به نسبت قیمت اسمی و مدت زمان مشارکت، در سود حاصل از اجرای طرح مربوط شریک خواهند بود".
همچنین استاندارد شماره 18 AAOFIF صکوک مشارکت را بدین صورت تعریف نموده است:

"صکوک مشارکت، اسناد و گواهی‌های دارای ارزش یکسان هستند که بر اساس عقد مشارکت ایجاد شده اند و در آن یکی از طرفین یا شخص ثالثی مدیریت عملیات را بر عهده می‌گیرد".

در اوراق مشارکت، ناشر بخشی از سرمایه مورد نیاز را خود تهیه نموده و بخش دیگر را از طریق انتشار اوراق مشارکت تأمین می‌کند. در واقع دارندگان اوراق مشارکت به صورت مشاع و به تناسب سرمایه آورده شده با ناشر در یک فعالیت اقتصادی وارد شده و در سود حاصل نیز شریک می شوند.

دارندگان صکوک به میزان سهم خود از مشارکت، مالک طرح یا دارایی‌های آن می‌شوند. از آنجا که امکان عملی جهت مدیریت پروژه یا طرح توسط دارندگان اوراق وجود ندارد لذا ناشر یا هر شخص دیگری که وی معرفی نماید به عنوان وکیل صاحبان اوراق مشارکت مدیریت طرح را بر عهده خواهد داشت.

بنابراین، اوراق مشارکت سندی است گویای مالکیت دارنده آن، نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی که متعلق به دولت، شرکت‏های تعاونی یا خصوصی است و تا سررسید اوراق، هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه صاحب اوراق مشارکت خواهد بود.

باید توجه داشت که بازدهی صکوک مشارکت همانند صکوک مضاربه و برخلاف صکوک "سلف"، "اجاره" و "استصناع" که بازدهی تقریبا ثابتی دارند، متغیر است. البته برخی از انواع صکوک مشارکت را نیز می‌توان طراحی کرد که دارای درآمد ثابتی باشند مانند صکوک مشارکت تسهیلات رهنی و صکوک مشارکت در اجاره.
 

وقف

وقف در لغت به معنی ایستادن، فرونشاندن و حبس کردن مال برای کارهای نیک آمده است؛ و در اصطلاح، تحبیس و تلبیس مال را وقف گویند. بنابراین، عقد وقف عقدی است که به موجب آن فردی عین مال خود را تحبیس کند، و منافع آن را جهت صرف در راه هایی که مشخص می کند، رها نماید (موسویان، 1386: 153).

وقف تنها منحصر به اسلام نیست و حتی دین یهود نیز به آن توصیه نموده است. در زبان عبری از وقف به عنوان واژه مقدس "برای خداوند" یاد شده است و از آن به عنوان یکی از راه های مهم برای آمرزش روز آخرت یاد شده است (چمران، 1380:35). از همین رو است که در بسیاری از کشورهای غربی صندوق های وقفی به سرعت در حال رشد هستند.
 

ارکان وقف

ارکان وقف عبارتند از طرفین وقف، مال موقوف(عین موقوفه) و متولی. وقف کننده را واقف و کسانی که وقف برای استفاده آن ها صورت می پذیرد را موقوف علیهم و مورد وقف را عین موقوفه گویند. در عقد وقف نیز همانند سایر عقود واقف باید عاقل و بالغ باشد، عقد وقف را از روی اختیار و با قصد انجام داده باشد و همچنین سفیه و مفلس نباشد (تحریر الوسیله: 2/55).

در مورد شرایط مال موقوف فقهای عظام عموما معتقدند مال موقوف باید عین باشد (دین نباشد)، مملوک باشد و با باقی ماندن عین آن، قابل انتفاع باشد و به تصرف دادن آن صحیح باشد (ریاحی سامانی، 69:1378). به عبارت دیگر می توان گفت هیچ گونه مانع یا محدودیت قانونی، قراردادی یا قضایی برای وقف دارایی، منافع و حقوق ناشی از آن وجود نداشته باشد.

بر اساس ماده 58 قانون مدنی " فقط وقف مالی جایز است که با بقا عین بتوان از آن منتفع شد، اعم از این که منقول باشد یا غیر منقول، مشاع باشد یا مفروز". در مورد هزینه‌های عین موقوفه هم باید گفت اگر عین موقوفه نیاز به تعمیر یا مرمت و اصلاح داشته باشد و واقف محل درآمدی بر این امور تعیین نکرده باشد

اگر عین موقوفه منفعتی داشته باشد از آن طریق هزینه های مربوط تامین می شود و اگر منفعتی نداشته باشد فروش قسمتی از موقوفه برای حفظ بقای مقدار دیگر آن جایز است (موسویان، 1386:158). دیگر رکن وقف، تولیت موقوفه است. معنای لغوی متولی "سرپرست املاک موقوفه، ولایت دارنده و مباشر" است. متولی کسی است که اداره امور موقوفه را به عهده گیرد (ریاحی سامانی، 1378: 91). متولی منصوص، شخصی است که در وقف نامه به سمت تولیت منصوب شده است (جعفری لنگرودی، 1378:614).

ماده 75 قانون مدنی مقرر می دارد: "واقف می تواند تولیت، یعنی اداره کردن موقوفه را مادام الحیات یا در مدت معنی برای خود قرار دهد و نیز می تواند متولی دیگری معین کند که مستقلا یا مجتمعا با خود واقف اداره کند".

بنابراین واقف می تواند تولیت امور وقف را تا آخر عمر یا در مدت معینی خود به اختیار گیرد و نیز می تواند فردی یا افرادی را برای این امر برگزیند؛ که هر کدام به طور مستقل یا به صورت جمعی آن را اداره کنند. اگر واقف در وقف عام متولی تعیین نکرده باشد اداره موقوفه بر اساس نظر حاکم شرع خواهد بود.

همچنین اگر امر تولیت مقید به مباشرت نباشد متولی می تواند برای انجام مسئولیت های خود در امور موقوفه وکیل بگیرد اما نمی تواند تولیت را به دیگری تفویض نماید (موسویان 157).

همچنین بر اساس تبصره 4 ماده 7 قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه " کلیه مباشران موقوفات و اماکن مذهبی اعم از متولی، ناظر، مدیران و امنای موسسات و بنیادهای خیریه در حکم امین می باشند (ریاحی سامانی، 1386: 8).

واقف می تواند از منافع موقوفه، سهمی را به عنوان اجرت یا حق التولیه برای متولی معین نماید و اگر معین نکرده باشد، متولی مستحق اجرت المثل عمل است (تحریر الوسیله 74/2؛ ماده 84 ق.م).

مدل عملیاتی انتشار صکوک مشارکت وقفی
اوراق مشارکتی که جهت ساماندهی دارایی های فیزیکی اداره اوقاف قابل انتشار است همانند سایر اوراق بهادار اسلامی دارای ارکانی است. این ارکان عبارتند از: بانی، ناشر، واسط، امین و سرمایه گذاران.

البته ارکان دیگری همانند موسسه رتبه بندی اعتباری، شرکت تامین سرمایه، موسسه پرداخت کننده و... نیز بسته به نوع طراحی می توانند جزء ارکان انتشار این اوراق محسوب شوند.
 

بانی

بانی در حقیقت شخص حقوقی است که اوراق بهادار اسلامی جهت تامین مالی وی یا پروژه‌های وی منتشر می‌شود. در صکوک مشارکت وقف، بانی در حقیقت سازمان اوقاف و امور خیریه است که می‌تواند وظایف خود مانند متولی بودن عین موقوفه را به شخص ثالثی منتقل نماید.

البته بر اساس قانون اوراق مشارکت بانی در حقیقت ناشر است و برای تامین مالی خود اقدام به انتشار اوراق مشارکت می‌نماید، لیکن در اوراق مشارکت وقفی بانی از طریق یک ناشر تامین مالی می نماید و خود ناشر نخواهد بود.
 

واسط (ناشر)

بر اساس آیین‏ نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 1377، ناشر دستگاه دولتی یا غیر دولتی است که اجازه انتشار اوراق مشارکت را دارد. لیکن بر اساس ماده 1 قانون بازار اوراق بهادار مصوب 1384، ناشر شخص حقوقی است که اوراق بهادار را به نام خود منتشر می کند. ناشر معادل کلمه واسط است.

واسط ترجمه عباراتSpecial purpose vehicle (SPV), Special purpose entity (SPE), Special purpose company (SPC) است که همگی به یک معنا و مفهوم بکار می روند. اینگونه شرکت ها دارای سرمایه اندکی در حدود 200 دلار، نیروی انسانی بسیار اندک (2 یا سه نفر) بوده و دارای طول عمر محدودی می باشند. البته اوراق مشارکتی که تاکنون منتشر شده‌اند به جزء یک مورد همگی از طرف دولت و یا شهرداری‌ها بوده و از چنین فرایندی تبعیت ننموده اند.

باید توجه داشت وجود چنین نهادی (واسط) که تقریبا در تمامی ابزارهای مالی اسلامی تقریبا مورد استفاده قرار می گیرد در مورد صکوک مشارکت بسیار ضروری بوده و نقش حیاتی دارد. یکی از مهمترین دلایل آن را نیز می توان در ماهیت اینگونه اوراق دانست.

از آنجا که ماهیت اوراق مشارکت به گونه ای است که طرفین در سود و زیان شریک هستند و اوراق سود علی الحساب دارد، از این رو باید تمامی هزینه ها و سود های آن به صورت کامل و دقیق مشخص باشد و این مهم بدون وجود سیستم حسابداری و حسابرسی دقیق و مختص به طرح یا پروژه میسر نمی‌شود

لذا تاسیس نهادی که فقط به منظور این پروژه تاسیس شده و هیچ گونه فعالیت دیگر غیر از آن انجام نمی دهد ضروری به نظر می‌رسد. البته وجود مواردی از قبیل تعیین رتبه اعتباری اوراق، ریسک اعتباری، ریسک نقدینگی و سایر مورادی نیز وجود دارد که تاسیس این نهاد را اجتناب ناپذیر می نماید.
 

امین

امین شخص حقیقی یا حقوقی است که به منظور حفظ منافع دارندگان اوراق مشارکت و حصول اطمینان از صحت عملیات ناشر، نسبت به مصرف وجوه، نحوه نگهداری حساب‌ها و صورت‌های مالی و عملکرد اجرایی ناشر به موجب قرارداد منعقد شده، مستمراً رسیدگی و اظهارنظر می‌نماید.

امین در حقیقت به عنوان امین سرمایه گذاران عمل نموده و تمامی بر کل فرایند عملیاتی انتشار اوراق نظارت خواهد داشت. امین از میان بانک‌ها، مؤسسات مالی و اعتباری غیر بانکی دارای مجوز بانک مرکزی و یا شرکت تامین سرمایه انتخاب می‌شود. در ادامه به بررسی فرایند عملیاتی انتشار صکوک مشارکت وقف می‌پردازیم.

از آنجا که اداره اوقاف به عنوان بانی بدنبال تامین مالی است، لذا اقدامات اولیه توسط وی صورت خواهد گرفت. بانی در گام اول نخست، امین را از میان نهادهای حقوقی واجد شرایط انتخاب نموده و به سازمان بورس و اوراق بهادار (به عنوان سازمان ناظر بر انتشار اوراق بهادار) پیشنهاد می نماید.

در صورت تایید سازمان، بانی با امین وارد مذاکره رسمی شده و قراردادهای همکاری با تعیین کلیه شرایط و وظایف طرفین منعقد شود.

در مرحله بعد باید واسط تعیین یا تاسیس شود. برای این کار حالات زیر قابل تصور خواهد بود:
الف- واسط توسط سرمایه گذاران تعیین شود،
ب- واسط توسط سازمان بورس و اوراق بهادار تعیین شود،
ج- واسط توسط امین تعیین شود، و
د- واسط توسط بانی تعیین شود.

به علت تقدم زمانی انتخاب واسط به نسبت تجمع سرمایه گذاران حالت (الف) منطقی نیست. در صورتی که انتخاب واسط توسط سازمان بورس و اوراق بهادار را بپذیریم احتمال خدشه بر وظیفه نظارتی سازمان وجود خواهد داشت (با وجود اینکه در برخی کشورهای واسط توسط دولت یا وزارت اقتصاد یا نهادهای مشابه تاسیس می شود).

در صورتی که امین اقدام به تعیین واسط نماید، تضاد منافع به حداقل ممکن کاهش خواهد یافت. زیرا از یک طرف سازمان بورس و اوراق بهادار بر فعالیت امین نظارت کافی خواهد داشت و از طرف دیگر امین نیز چون یک نهادهای مالی معتبر و بزرگ است، حسن شهرت خود را با انجام تبانی به خطر نخواهد انداخت.

البته بانی نیز می تواند اقدام به تاسیس واسط نماید ولی در این حالت اوراق با ریسک بیشتری مواجه می شوند که باعث افزایش نرخ بازده مورد انتظار سرمایه گذاران خواهد شد.

در مرحله باید نوع دارایی بانی تعیین و ارزش آن به عنوان آورده وی مورد تایید ارزیاب دادگستری قرار گیرد. سهم مشارکت بر اساس ارزش دارایی و سرمایه مورد نیاز تعیین خواهد شد. چون در صورتی که دارایی بیش از ارزش واقعی قیمت گذاری شود سرمایه گذاران متضرر خواهند شد بنابراین قیمت دارایی باید به تایید امین (به عنوان نماینده سرمایه گذاران) نیز برسد.

از آنجا که سازمان بورس اوراق بهادار به عنوان حافظ منافع سرمایه گذاران وظیفه نظارت بر بازار اولیه را دارد لذا واسط به عنوان ناشر اوراق باید در مرحله بعد اقدام به اخذ مجوز انتشار از این سازمان نماید.

همچنین چون سرمایه گذاران (خریداران صکوک) با ریسک های مختلفی مواجه هستند و از طرف دیگر زمان و تخصص لازم جهت بررسی ریسک اوراق صکوک برای تمامی آن ها ممکن نیست لذا باید اوراق توسط موسسه رتبه بندی اعتباری، رتبه بندی شود. بدیهی است میزان سود مورد انتظار سرمایه گذاران متاثر از رتبه اعتباری اوراق خواهد بود.

در مرحله بعد واسط و بانی اقدام به انعقاد قرار داد مشارکت می نمایند. در این قرارداد بانی تعهد به فراهم آوردن دارایی فیزیکی (زمین و...) نموده و واسط نیز متعهد به فراهم آوردن سرمایه لازم می شود. قرارداد می تواند برای یک دوره معین باشد که در این حالت باید استراتژی خروج برای سرمایه گذاران مشخص باشد.

و یا به صورت مادام العمر (بسته به نوع طرح و یا طول عمر دارایی) منتشر شود. پیشنهاد می شود بانی خود اقدام به تاسیس نهاد حقوقی دیگری جهت مدیریت طرح نماید. در حقیقت بانی با تاسیس یک نهاد حقوقی وظیفه مدیریت دارایی وقفی را به وی سپرده و تمامی فعالیت ها، کاملا شفاف می شود. به عبارت دیگر در این حالت مدیر دارایی متولی محسوب می‌شود. در شکل زیر این فرایند نشان داده شده است.

در مرحله بعد واسط خود یا شرکت تامین سرمایه ای را جهت انتشار اوراق انتخاب می نماید. در این حالت، شرکت تامین سرمایه اقدام به انتشار اوراق مشارکت به یکی از روش های بهترین تلاش یا تعهد پذیره نویسی می نماید. در صورتی که انتشار از نوع بهترین تلاش باشد، اوراق مشارکت منتشر شده و شرکت تامین سرمایه تعهدی در قبال فروش این اوراق ندارد.

بنابراین واسط با ریسک عدم جمع آوری وجوه به میزان کافی مواجه است. لیکن اگر انتشار از نوع تعهد پذیره نویسی باشد شرکت تامین سرمایه ابتدا اوراق را از واسط خریداری نموده و سپس آن ها را در بازار اولیه به فروش می رساند. در این حالت بانی مطمئن است که تمامی مبلغ مورد نیاز را جمع‌آوری می‌نماید. در ادامه این فرایند‌ها نشان داده شده است.


در صورتی که طرح به گونه ای باشد که حتما باید تمامی اوراق فروخته شده و مبالغ لازم جمع آوری شود باید از روش تعهد پذیره نویسی استفاده نمود ولی اگر به گونه‌ای باشد که حتی با جمع آوری بخشی از مبلغ بتوان طرح را انجام داد می توان از روش بهترین تلاش نیز استفاده نمود.

در مرحله بعد در صورتی که اوقاف مدیر دارایی تاسیس نموده باشد، مدیر ملزم است در سررسید های مقرر سود پروژه را مشخص نموده و از طریق امین پس از کسر هزینه های خود، سهم الشرکه هر یک از طرفین (سازمان اوقاف و سرمایه گذاران) را بپردازد.

در پایان مدت قرارداد مشارکت، سود کل پروژه محاسبه شده و به طرفین پرداخت خواهد شد. به عبارت دیگر در پایان مدت قرارداد مشارکت با انحلال واسط و مدیر دارایی، تمامی هزینه‌ها مشخص شده و سود واقعی اوراق تعیین می‌شود.
 

مالیات صکوک مشارکت وقف

مالیات یکی از موارد مهم و مورد توجه در فرایند مهندسی ابزارهای مالی اسلامی است. از آنجا که هدف اصلی طراحی اوراق صکوک، تسهیل تامین مالی شرکت ها است، لذا در طراحی اوراق باید توجه ویژه ای به هزینه های مربوط به انتشار و طراحی این اوراق داشت.

اوراق صکوک باید به گونه ای طراحی شود که قابلیت رقابت با سایر روش های تامین مالی، مانند استفاده از تسهیلات بانکی (بدلیل نرخ اندک سود تسهیلات) را داشته باشد. خوشبختانه در مورد اوراق مشارکت، قانون جداگانه‌ای در کشور تصویب شده است که سود اوارق را از مالیات معاف نموده است.

این موضوع سبب شده است تا انتشار این اوارق نسبت به سایر انواع صکوک مانند صکوک اجاره و استصناع از مزیت رقابتی بیشتری برخوردار باشد. البته قوانین سایر کشورهای اسلامی به گونه‌ای است که با وضع قوانین مالیاتی خاص برای اوراق بهادار اسلامی، اسباب گسترش استفاده از این ابزارها را فراهم نموده است.

بر اساس ماده 7 قانون انتشار اوراق مشارکت مبالغ پرداختی و یا تخصیصی بابت سود متعلق به اوراق مشارکت مشمول مالیات مقطوع به نرخ 5 درصد می‌باشد و به سود اوراق مشارکت و معاملات اوراق مذکور هیچ‏ گونه مالیات دیگری تعلق نمی‌گیرد.

بر اساس اصلاحیه قانون مالیات‌های مستقیم مصوب 1380، مالیات مقطوع به نرخ 5 درصد موضوع ماده 7 قانون انتشار اوراق مشارکت حذف شد. همچنین بر اساس ماده 9 این قانون سود پرداختی به دارندگان اوراق مشارکت جزو هزینه‏های قابل قبول در حساب مالیاتی موضوع ماده (148) قانون مالیات‏های مستقیم محسوب می‌گردد.
 

اوراق وقف

نوع دیگری از اوراق بهادار اسلامی که می‌توان طراحی نمود اوراق وقف است. وقف از جمله مواردی است که به عنوان صدقه جاریه در طول زمان تا زمان بقای آن برای واقف ثواب اخروی دارد. (تحریر الوسیله، 1379: /2، 76-77).

هدف از طراحی این اوراق کمک به جذب سرمایه های اندک افراد در راستای ترویج فرهنگ وقف است. در حال حاضر با تغییر شرایط نسبت به قبل، افراد به دلایل مختلف از جمله عدم وجود کفایت مالی جهت وقف زمین، ساختمان و... امکان وقف از آن‌ها عملا سلب شده است.

از اینرو باید بتوان سازوکاری تدوین نمود تا به وسیله آن با جمع آوری وجوه نقد اندک مردم؛ سنت حسنه وقف را ترویج نمود. یکی از بهترین روش های دستیابی به چنین هدفی استفاده از اوراق وقف است.

این دسته از اوراق، در گروه اوراق اسلامی غیر انتفاعی (صکوک غیر سرمایه‌گذاری) قرار می گیرند که تاکنون دسته بندی مشخصی برای آن ارائه نشده است. برخی از اوراق مانند اوراق صدقه، هبه و وقف از این دسته اند.

در حقیقت دارندگان اوراق وقف افرادی هستند که به هر دلیلی تمایل به وقف نمودن دارایی خاص با مبالغ اندک هستند. در ادامه نحوه انتشار چنین اوراقی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت.

اوراق وقف نیز همانند سایر اوراق بهادار اسلامی دارای بانی خواهد بود. لیکن بانی این اوراق سازمان اوقاف و امور خیریه می‌باشد. این سازمان با تاسیس یک نهاد واسط اقدام به انتشار اوراق وقف نموده و وجوه بدست آمده را در اختیار می‌گیرد.

در این نوع اوراق بانی موظف است وجوه بدست آمده را بر اساس امیدنامه منتشره هنگام فروش اوراق، صرف نماید. البته می‌توان اوراق را به گونه‌ای طراحی نمود که یکی از زیر مجموعه‌های سازمان اوقاف به عنوان بانی عمل نموده و سازمان اوقاف نقش امین را ایفا نماید.

مدیر دارایی می‌تواند خود اوراق را منتشر نموده و یا آن را از طریق شخص ثالثی انجام دهد. البته می‌توان اوراق را به کمک شرکت تامین سرمایه نیز منتشر نمود. همچنین چون سرمایه گذاران (دارندگان اوراق) بدنبال کسب منافع مادی نیستند می‌توان این نوع اوراق و تمامی اوراق غیر انتفاعی را از دریافت رتبه اعتباری معاف نمود.

همچنین سازمان‌هایی مانند وزارت آموزش و پرورش، وزارت درمان و آموزش پزشکی و مانند اینها نیز می‌توانند اوراق غیر سرمایه گذاری منتشر نموده به گونه‌ای که نهادی مانند سازمان اوقاف بر آن‌ها نظارت داشته و در حقیقت به عنوان امین سرمایه گذاران بر مصرف نمودن وجوه به صورت صحیح نظارت داشته باشند.

اوراق بهادار اسلامی در مقابل اوراق بهادار در مالی متعارف صکوک با اوراق قرضه مرسوم در بازارهای مالی از جهات زیر تفاوت دارد:

1- تمامی اوراق بهادار اسلامی مبتنی بر دارایی هستند. البته اوراق مشارکت تسهیلات رهنی از این قاعده عمومی مستثنی بوده و به پشتوانه دارایی منتشر می‌شود.


این در حالی است که وجود یا عدم وجود دارایی به عنوان پشتوانه اوراق بهادار در مالی متعارف به هیچ وجه موضوعیت نداشته و در برخی موارد ممکن است تنها جهت افزایش جذابیت اوراق، دارایی را به عنوان پشتوانه قرار دهند. در حالی که وجود دارایی به عنوان پشتوانه (و یا مبتنی بر دارایی) در اوراق بهادار اسلامی به عنوان مهم‌ترین عامل شرعیت آن شناخته می‌شود.

2- سود اوراق بهادار اسلامی مبتنی بر نوع آن اوراق می‌باشد. به عنوان مثال سود اوراق مشارکت در طرح‌ها و پروژه‌ها متغیر، سود اوراق اجاره تقریبا ثابت، اوراق مشارکت در تسهیلات رهنی ثابت و اوراق مشارکت وقف متغیر خواهد بود.

از این رو نمی‌توان اوراقی طراحی نمود که با مقتضای عقد ومنافتی داشته باشد. این موضوع نیز در مالی متعارف چندان اهمیت ندارد و با توجه به نوع سرمایه گذاران تعیین می‌شود و نه نوع عقد.

3- مواردی چون مالیات، با نام یا بی‌نام بودن اوراق، قابلیت تبدیل اوراق به سهام، خرید و فروش ثانویه اوراق و نوع خریداران اوراق بسته به چگونگی طراحی متفاوت بوده و از این روی تفاوتی با اوراق بهادار در مالی متعارف ندارد (البته با توجه به مقتضای عقد مورد استفاده).
 

نتیجه گیری

در مقاله حاضر ضمن بررسی ابزارهای مالی اسلامی که اصطلاحا به صکوک شهرت یافته اند، مدل مالی دو نوع اوراق بهادار اسلامی ارائه شده است. نوع اول اوراق بهادار مبتنی بر عقد مشارکت بوده و جهت رفع نیازهای تامین مالی سازمان ها و نهادهای مرتبط با وقف مانند سازمان اوقاف و امور خیریه طراحی شده است.

دارندگان این نوع اوارق همانند سایر انواع اوراق مشارکت از سود علی الحساب برخوردار خواهند شد.

نوع دوم اوراق بهادار طراحی شده از نوع اوراق (صکوک) غیر سرمایه گذاری است. این نوع اوراق که به عنوان اوراق وقف نامگذاری شده است تنها جهت کمک به گسترش فرهنگ وقف و جمع آوری وجوه نقد سرمایه گذاران خرد و استفاده از آن ها برای اجرای پروژه یا طرح های غیر انتفاعی طراحی شده است.

این گونه اوراق هیچ سود پرداختی نداشته و تنها به دارندگان آن این امکان را فراهم می سازد که با وجوه اندک بتوانند در کارهای نیک مشارکت سازنده داشته باشند.

نویسنده:
ابوذر سروش
این مقاله در تاریخ 1403/3/2 بروز رسانی شده است